مروری کوتاه بر شکل لباس در ایران و بن
آغاز یکسان سازی لباس در ایران
لباس امروز ایرانیان، قدمتی کمتر از صد سال دارد. در دی ماه ۱۳۰۷ و در دوره حکومت رضا پهلوی، مجلس مصوبه ای با عنوان "قانون متحدالشکل نمودن البسه اتباع ایران در داخله مملکت" تصویب کرد که در آن پوشیدن لباسهای قدیم و مختلف اقوام ممنوع شده و "کلیه اتباع ذکور ایران که بر حسب مشاغل دولتی دارای لباس مخصوص نیستند در داخله مملکت مکلف هستند که ملبس به لباسمتحدالشکل بشوند و کلیه مستخدمین دولت اعم از قضایی و اداری مکلف هستند در موقع اشتغال به کار دولتی به لباس مخصوص قضایی یا اداری ملبس شوند و در غیر آن موقع باید به لباس متحدالشکل ملبس گردند". [۱] این اقدام شروع یکسان سازی لباسهای مردم و از بین رفتن لباسهای محلی بود و نیز مقدمه ای بود بر ممانعت از حجاب داشتن زنان که هفت سال بعد تصویب و اجرا شد.
تصویری از دوره قاجار: سه مرد که آرخالق، قبا و کلاه نمدی پوشیده اند. تنبان نفر سمت راست نیز در تصویر به چشم میخورد.
لباس سنتی مردان ایرانی چگونه بود؟
پیش از اجرای قانون متحد الشکل کردن لباس البته تنوع البسه مردانه در اقوام ایرانی به گونه ای نبود که بتوان مرز مشخصی بین لباس قومیتهای مختلف تعیین کرد و در واقع این قانون، پوشیدن لباس سنتی ایرانی را ممنوع کرده و ایرانیان را وادار به پوشیدن لباس فرنگی می نمود. با مقاومت و اعتراض روحانیون، آنها از این قانون استثناء شدند و اجازه داشتند که با رعایت برخی از موارد، لباس سنتی را همچون گذشته بر تن کنند. همچنین این قانون در نقاط دور دست به علت نبود نیروی نظامی کافی به سرعت اجرا نشد و پس از سقوط رضا پهلوی، اجرای این قانون متوقف شد و .بسیاری از سالخوردگان به پوشیدن لباس محلی در نواحی مختلف کشور ادامه دادند.
با این وجود گذر زمان باعث شده که برخی از اقوام ایرانی تصور کنند که تفاوت البسه به قدری بوده که لباس ملاکی برای تعیین هویت آن قوم قرار میگرفته و هر قومی لباس مخصوص خود را داشته. در حالی که تصاویر موجود از زمان قاجار یا اوایل پهلوی و پیش از تصویب قانون متحد الشکل کردن البسه، گویای آن است که همان موقع نیز تنوع لباس به ویژه لباس مردانه در اقوام مختلف چیز قابل توجهی نبوده و شکل کلی لباس سنتی ایرانیان با تقریب زیادی شبیه هم بوده و لباس اقوام مختلف تنها در جزئیات تفاوت داشته اند. یعنی به طور کلی لباس عمومی مردان ایران متشکل بوده از پیراهنی که یقه گرد داشته و و بعضاً روی آن جلیقه ای میپوشیدند و روی آن بنا بر وضعیت مالی یا صنف هر شخص جُبّه یا قبا بر تن می کردند و معمولاً افراد متموّل یا افرادی که کارگزار حکومت بودند جُبّه پوشیده و مردم عادی، کشاورزان و روحانیون قبا بر تن میکردند. بر روی این بالاپوش نیز روحانیون و بعضی از تجّار عبا میپوشیدند. به جای شلوار نیز، غالب مردم از تنبان استفاده میکردند که شلواری گشاد بود. در لباس سنتی ایران، پوشاندن سر نیز ضروری بود و نپوشاندن سر، به ویژه دیده شدن فرق سر عار محسوب میشد. لذا مردم از انواع کلاه یا عمامه استفاده میکردند. به طوری که در بیشتر نقاط کشور مردان کلاه نمدی یا پشمی یا عرقچین بر سر میگذاشتند و در منطقه ای مثل کردستان از عمامه ای به نام کلاغی و در خراسان از پارچه ای سفید به عنوان عمامه استفاده میکردند. اهل علم نیز اعم از اطبّاء، آموزگاران و مکتب داران و طلاب علوم دینی (از تمام ادیان ساکن ایران) از عمامه استفاده میکردند. همچنین رایج بوده که مردان شال یا کمربندی بر روی بالاپوش خود میبستند.
تصویری از مردم روستایی در استان مرکزی امروزی: همانطور که در تصویر می بینیم، لباس این مردم هم شامل پیراهن، قبا، شال، تنبان و کلاه است.
این عکس در جریان حرکت اردوی ناصرالدینشاه از سلطان آباد (اراک) به بروجرد گرفته شده است.
جمعی از کردهای تیکان تپه آذربایجان غربی در حالی که آرخالق، قبا، شال، تنبان و عمامه پوشیدهاند.
لباس محلی بن
بر خلاف تصور، لباس سنتی بن نیز لباسی جدای از لباس مرسوم و معمول بین همه اقوام و اقشار ایرانی نبوده و بنی ها همان لباسی را می پوشیدند که عموم ایرانیان در مناطق مختلف از آذربایجان گرفته تا تهران و از یزد گرفته تا فارس آن را بر تن میکردند. تنها نامی که بنی ها برای لباسهای خود به کار میبردند معادل ترکی آن البسه بوده که به پیراهن کؤینک و به قبا دون و به لباسِ زیرِ دون که به آرخا (اَرخَه) و پشت انسان میچسبد، آرخالوق و به تنبان، تومان(دومان، دامن) و به کلاه بؤرک میگفتند. حتی قوم بختیاری که به خاطر سکونت در کوهها و مناطق صعب العبور با دیگر اقوام ارتباطی کمتری داشته همان لباس رایج ایرانیان را میپوشیدند و چیزی که امروز به اسم چوقا میشناسند، مربوط به چند دهه اخیر است و به طور کلی پوشیدن آن در سراسر این قوم رایج نبوده و اخیرا برخی از فعالین این قوم سعی کردند چوقا و تنبان را که خودشان به آن دبیت میگویند به عنوان لباس بختیاری معرفی کنند! از سوی دیگر، لباسی که امروز رسانه ها به عنوان لباس مردم آذربایجان نشان میدهند هم ربطی به لباس سنتی ایرانی آذری ندارد و این لباسی است که به عنوان لباس فُرم قوای نظامی قزاق در آذربایجان مورد استفاده قرار میگرفت اما ناآگاهان به تاریخ سعی کردند آن را به عنوان لباس بومی آذربایجان جا بیندازند.
مرحوم بهرامعلی احمدی بنی (عاشور) در حالی که لباس سنتی ایرانی بر تن دارد.
[1] https://rc.majlis.ir/fa/law/show/91874
مروری کوتاه بر شکل لباس در ایران و بن
نویسنده: رضا بِنی
۲۱ بهمن ۱۴۰۳